Antimicrobiële resistentie vormt een steeds grotere bedreiging voor de mondiale gezondheid. In het wereldwijde actieplan tegen antimicrobiële resistentie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wordt vaccinatie genoemd als maatregel om antimicrobiële resistentie tegen te gaan. Onderzoekers van het Nivel, prof. dr. Michel Dückers (programmaleider Rampen en Milieudreigingen) en drs. Lotte van Heuvel (promovendus), onderzochten in hoeverre actieplannen tegen antimicrobiële resistentie van individuele landen op het punt van vaccinatie zijn afgestemd op het WHO-actieplan.

Van Heuvel: “Het huidige Nederlandse actieplan tegen antimicrobiële resistentie dateert van 2015 en is in feite slechts een Kamerbrief over de aanpak van antibioticaresistentie, zonder aandacht voor vaccinatie. Momenteel wordt er gewerkt aan een volwaardig en actueel actieplan onder leiding van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, in samenwerking met het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Uit interviews die wij hebben gehouden met woordvoerders van deze ministeries en een door ons bijgewoonde stakeholdersbijeenkomst blijkt dat er meer aandacht is voor vaccinatie als infectiepreventiemaatregel. Maar het is onzeker of deze maatregel daadwerkelijk een plaats krijgt in het nieuwe actieplan, dat naar verwachting begin 2024 zal worden opgeleverd.”

Van Heuvel: “Binnen het onderzoeksprogramma ‘Infectieziekten in de Eerste Lijn’ zijn we gestart met het DESIGN-project. Hierin analyseren we lokaal, landelijk en internationaal beleid op het gebied van antimicrobiële resistentie. Het doel van dit project is om beleid te ontwikkelen en te effectueren dat bijdraagt aan een brede, multisectoriële aanpak van antimicrobiële resistentie volgens de principes van ‘One Health’. Dit laatste betekent dat niet alleen de menselijke gezondheid in acht wordt genomen, maar ook de gezondheid van dieren en de planeet als geheel.

Dückers: “Antimicrobiële resistentie is een complex vraagstuk, waarbij een groot aantal organisaties en partijen uit verschillende sectoren een rol spelen. Als we dit probleem breed en mondiaal willen benaderen, is het van belang dat zowel stakeholders binnen één land als landen onderling tot consensus komen over bijvoorbeeld de definitie van antimicrobiële resistentie en de aanpak ervan en dat de doelen ‘SMART’ – een acroniem van de woorden ‘specifiek’, ‘meetbaar’, ‘acceptabel’, ‘realistisch’ en ‘tijdgebonden’ – geformuleerd worden. Dat is een monsteropgave die veel tijd vergt.

Van Heuvel: “Het Nivel heeft daarnaast een uitgebreide infrastructuur om de vaccinatiegraad van de pneumokokken- en griepvaccinatie te monitoren. Ook hebben collega’s onderzoek gedaan naar redenen waarom mensen zich wel of niet laten vaccineren tegen griep en is er een verkenning uitgevoerd naar de effecten van aanvullende maatregelen om de vaccinatiegraad te verhogen.”

Van Heuvel: “In onze review sprongen enkele Europese landen, waaronder Finland en Noorwegen, en India, Japan en Marokko eruit. Een belangrijke kanttekening is dat wij de inhoud van landelijke actieplannen hebben beoordeeld, niet de naleving ervan.”

Dückers: “In de landelijke actieplannen worden intenties vastgelegd die niet bindend, maar in een zekere mate vrijblijvend zijn. Onderzoek laat een aanzienlijke discrepantie zien tussen papier en praktijk. De naleving van (inter)nationale verdragen stagneert als er geen sancties worden opgelegd of als er geen periodieke evaluatie plaatsvindt.

Van Heuvel: “Het herziene Nederlandse actieplan geldt voor de periode 2024-2030. Het is de bedoeling dat het plan ergens halverwege geëvalueerd zal worden.”

Van Heuvel: “Antimicrobiële resistentie kan alleen succesvol worden aangepakt als organisaties en partijen uit humane, dierlijke en leefomgeving-gerelateerde sectoren met elkaar samenwerken.

Dückers: “Maar voordat je overgaat tot het opstellen van concrete acties, is het zinvol om aannames die ten grondslag liggen aan antimicrobiële resistentie eerst zo expliciet mogelijk te beschrijven. Dat geeft niet alleen inzicht in de onderliggende mechanismen, maar dwingt je ook om kritisch te kijken naar het wetenschappelijke bewijs dat beschikbaar is of juist ontbreekt. Als je het probleem niet in zijn brede context benadert, loop je het risico dat de reikwijdte van het uiteindelijke actieplan te beperkt is. Het ideale landelijke actieplan tegen antimicrobiële resistentie is volgens mij een alomvattend plan waarin (sub)doelen per sector staan beschreven volgens de SMART-methode. Complexe oplossingen zijn weliswaar niet populair, maar we moeten de complexiteit van het probleem niet schuwen. Ook moeten we ervoor waken dat het actieplan verwordt tot een afvinklijstje. Dat vereist normeringen en een fatsoenlijk controlesysteem voor naleving.”